31 maart 2011

Eten, drinken en 'sladoled'

Het voorjaar is begonnen. Tijd voor een terrasje. Zeker ook in relaxed en gemoedelijk Novi Sad. En terrasjes zijn er in overvloed, vooral op de wandelpromenade Zmaj Jovina en in de omliggende autovrije straten en pleinen. Maar ook bij de Donau: op het terras van het bastion Petrovaradin, langs de tegenoverliggende kade en iets verderop op het strand. En bij het sportcentrum SPENS.
Op het terras van het bastion Petrovaradin, bijvoorbeeld bij Restoran Kastel, heb je een geweldig uitzicht op de Donau en Novi Sad. Aan de tegenoverliggende oever, bijvoorbeeld op het terras van restaurant Atelje aan de Kej zrtava racija, heb je een prachtig uitzicht op het bastion. De kwaliteit van het eten en de bediening is bij deze luxueus aandoende restaurants bovengemiddeld goed. Het verbaast niet dat ze gelieerd zijn met elkaar en met Restoran Atina aan de Katolička Porta. Bij Atelje hebben we een eenvoudige maar heerlijke lunch genoten. Zie de foto.
Opvallend is het aantal goede restaurants met een Italiaanse of een mediterrane keuken. Een leuke sfeer proef je bij Kuća Mala, Fish i Zeleniš, Gondola en Piazza. Kuća Mala vind je in de Laze Telečkog, een zijstraatje van de Zmaj Jovina met veel restaurantjes en terrasjes en een over het algemeen jeugdig publiek. Fish i Zeleniš is een klein restaurant in twee etablissementen tegenover elkaar in de Skerlićeva, een zijstraat van de Ulica Nikole Pašića. We hebben hier heerlijke octopus en zeebaars gegeten, en krembulee toe. Bij Picerija Gondola aan de Bulevar Mihajla Pupina kan je niet alleen heerlijk eten, binnen of buiten op het grote terras, maar ook tot ‘s avonds laat iets drinken. Het publiek is hier zakelijker en iets ouder (dertigers en veertigers) dan bij Kuća Mala. Het Italiaanse restaurant Piazza ligt aan de buitenkant van het grote lelijke betonnen en glazen sportcentrum SPENS, naast het bekende Vojvodanski restoran Plava Frajla. Maar het heeft wel een vriendelijke en zeer goed Engels sprekende bediening. We hebben daar onder het genot van muziek van Eros Ramazotti een heerlijke pizza gegeten en een lekkere wijn gedronken.
Restoran Bela Lađa, Servisch voor ‘het witte schip’, is een klassieker in Novi Sad. In de tweede helft van de 19de eeuw kwamen in deze toentertijd levendige kafana kunstenaars en politici bijeen, waaronder burgemeester Svetozar Miletić. Het kafana was niet alleen populair vanwege de muziek die werd gespeeld door de beste tamburitza spelers en de uitstekende wijnen, maar ook omdat bij Bela Lađa de steaks groter waren dan de borden (hetgeen trouwens niets zegt over de grootte van de steaks). Het restaurant ligt aan de Kisačka ulica tegenover het huis waar Mileva Marić en haar man Albert Einstein verbleven als zij in Novi Sad logeerden. Het interieur oogt gezellig; wijnrekken langs de muren en goed gedekte tafels met wit tafellinnen. Maar de menukaart is geplastificeerd met foto’s van genummerde gerechten, en de slungelige ober is allesbehalve een wijnkenner. Vergane glorie zal ik maar zeggen.
Echt ‘Servisch’ hebben we in Novi Sad twee keer gegeten. Visrestaurant Bata Pežo ligt aan de Donau, beneden aan de dijk in Kamenjar, een buitenwijk van Novi Sad, net voorbij het schiereiland Ribarsko Ostvro. (Pežo is Servisch voor Peugeot!) Het restaurant heeft prachtige terrassen boven de Donau. Helaas was het weer niet zo goed zodat we binnen moesten dineren. Maar het eten maakte veel goed. Vis, vis en nog eens vis. Riviervis wel te verstaan. Eerst een zeer goed gevulde vissoep in gietijzeren pannen. Daarna een groot plateau met drie verschillende soorten zoetwatervis uit de Donau. Alles geserveerd met een heerlijke witte Servische wijn. De magen werden hier goed gevuld. En de rekening? Gênant laag. Een goede fooi is hier op zijn plaats.
De eerste avond in Novi Sad zochten we iets te eten dicht bij ons hotel, een paar kilometer buiten het centrum. We werden verwezen naar restoran Šampanjac aan de Futoški put. Een eenvoudig restaurantje, zo bleek. We kozen voor een tafel buiten onder het afdak. Beetje donker, maar een veel betere plek was er niet. Slechts een paar andere tafels waren bezet. Met mannen van middelbare leeftijd, net in het pak. De lokale maffia? Het personeel sprak geen Engels. We bestelden een vleesschotel. Het smaakte uitstekend. Hierbij dronken we een goede wijn: Tikveš Alexandria uit Macedonië. Een zevenkoppig Servisch orkestje luisterde de avond op. Gitaren, een contrabas, een accordeon en een viool. Melancholieke zang, dat spreekt. Aan de tafel naast ons twee mannen die de muzikanten geld toestopten, verzoeknummers vroegen en luid meezongen. Als ze tenminste niet werden afgeleid door hun mobiele telefoon.

Tenslotte ’sladoled’ uit de titel van dit blogbericht: sladoled is Servisch voor ijs. Een woord dat bij mij geen enkele associatie oproept met ijs, icecream of gelati. Letterlijk betekent Sladoled ‘zoet ijs’; sladak is Servisch voor ‘zoet’ en led is ‘ijs’. Novi Sad is bekend om haar ijs. Ergens op het web las ik dat iemand Novi Sad ‘Ice Cream City’ noemde. Je hebt zelfs een ijssoort die alleen in Novi Sad kan worden gekocht. Een beetje zwaar maar wel lekker. IJswinkels vind je tegenover het Nationale Theater en vooral aan de Dunavska ulica. De hoeveelheid ijs die je krijgt voor een relatief klein bedrag is onvoorstelbaar. De smaken staan vermeld in het Servisch. Zie de foto. Gewoon aanwijzen wat je lekker lijkt.

24 maart 2011

24 maart 1999

Op 24 maart 1999, precies twaalf jaar geleden, begon de NAVO met het bombarderen van doelen in Servië (inclusief Kosovo). Zonder VN-mandaat. Deze bombardementen duurden 78 dagen. Daarbij werden 2500 burgers gedood en raakten 6000 burgers gewond.

Politieke beslissingen en de gevolgen daarvan – waaronder genoemde bombardementen – bepalen in belangrijke mate het dagelijkse leven. Vandaar dat ik een blogbericht wijd aan deze voor velen traumatische periode. Er zijn ook actuele drijfveren. De bombardementen op Libië bijvoorbeeld. En het bezoek dat de president van Rusland gisteren bracht aan Servië. Formeel werd ontkend dat de datum van dit bezoek iets te maken zou hebben met de herdenking van het begin van de bombardementen op Servië twaalf jaar geleden. Het zal wel. Uiteraard is Putin zo voorzichtig geweest om niet precies op 24 maart in Servië aanwezig te zijn. Maar politici zijn en blijven opportunisten. En Servië twijfelt tussen oost en west.

Ook Novi Sad werd gebombardeerd. In mijn blogbericht van 23 januari 2011 over ‘De bruggen van Novi Sad’ heb ik hier al over bericht. Maar er werden niet alleen bruggen vernietigd. Voor een overzicht van de door NAVO-bombardementen aangerichte schade in en om Novi Sad zie het Wikipedia-item ‘1999 NATO bombing of NoviSad’ of klik hier. En dat is vooral slechts een overzicht van de materiële schade. Over de psychische en fysieke gevolgen van bombardementen moet je luisteren naar de mensen die gedurende de bombardementen in Novi Sad waren. Zij verhalen van angstdromen, haatgevoelens en onbegrip. En dat die gevoelens voortduren tot op de dag van vandaag. Over het onbegrip van de inwoners van Novi Sad over de bombardementen publiceerde NRC op 16 mei 2001 een artikel onder de kop ‘Novi Sad weet niet waarom het werd gebombardeerd’. Klik hier voor dit artikel in het NRC-archief (alleen toegankelijk voor abonnees).

21 maart 2011

Servisch-orthodoxe kerken


Foto 1 - Saborna crkva
In Italië is een bezoek aan een Rooms-katholieke altijd een vast onderdeel van onze reizen. In de eerste plaats om de architectuur, de fresco’s, de schilderijen, de beelden en het houtsnijwerk. Maar ook omdat een kerk in Italië een ruime en koele rustplaats is.

In Novi Sad is een bezoek aan een kerk – vooral aan een Servisch-orthodoxe kerk – zeer zeker ook de moeite waard. Niet zozeer vanwege de koelte en de ontspanning, maar wel vanwege de kunst en het bijzondere karakter. Rijen banken zijn er niet. Langs de muren bevinden zich de koorbanken en één of twee zetels voor hooggeplaatste kerkdienaren. Waar je niet op mag zitten. De kerkgangers moeten blijkbaar blijven staan. Koel is het er ook niet echt; de kerken zijn donker en een beetje somber. Maar ze zijn wel prachtig (barok) gedecoreerd (zie foto 1). De iconostatis, die wand met iconen die het schip van de kerk scheidt van het ‘heiligdom’ (waar je niet mag komen) en één van de meest belangrijke architectonische kenmerken van Orthodoxe kerken, is altijd heel bezienswaardig. Ook de beschilderde plafonds en wanden, de gebrandschilderde ramen (zie foto 2) en de met mozaïeken belegde natuurstenen vloeren zijn de moeite waard. 

Foto 2 Saborna crkva
Spreekgestoeltes zijn in Servisch-orthodoxe kerken niet te vinden. Opvallend zijn wel de piëdestals in het schip met daarop een icoon (zei foto 3). De gelovigen kussen deze iconen. In het schip zelf branden geen kaarsen. In de kerken die ik heb bezocht bevindt zich direct bij de ingang aan de linkerzijde een kleine, warme en benauwde ruimte waar kaarsen worden gebrand door de gelovigen. Tegenover deze kaarsenkamer een kleine ruimte voor de beheerder die meestal ook religieuze snuisterijen verkoopt. Buiten de kerk een paar bedelende zwervers.

In het oude centrum van Novi Sad – Stari Grad – zijn er vier Servisch-orthodoxe kerken. De belangrijkste (en mooiste) is de Saborna crkva svetog Đorđa, de domkerk van de heilige Joris, herbouwd tussen 1860 en 1880, schuin achter het bisschoppelijk paleis (Vladicanski dvor) in de Ulica Nikole Pašića aan het einde van de Ulica Zmaj Jovina. De kerk heeft een bijzonder mooie torenspits (zie foto 4).

Het woord Crkva is Servisch voor kerk. Saborna levert problemen op. Wellicht is het (ouderwets) kerkjargon. Het woord geeft in ieder geval aan dat het de hoofdkerk is van een bisdom, de kerk waar de bisschop zetelt. Het zou dan ook vertaald kunnen worden met kathedraal, dom of domkerk. Omdat kathedraal doet denken aan een grote rooms-katholieke (gotische) kerk, en ‘dom‘ aan de Dom van Utrecht of de Duomo in Milaan, vertaal ik Saborna crkva met ‘domkerk’ (ook al betekent dom en kerk eigenlijk hetzelfde: huis van god).

Foto 3 - Almaška crkva
De bisschop is trouwens de bisschop van het bisdom Bačka. De andere twee bisdommen in Vojvodina zijn: Srem, met de domkerk in Sremski Karlovci, en Banat, met de domkerk in Vršac. De foto’s 1, 2 en 4 bij dit bericht zijn van de Saborna (Crkva), zoals domkerken in Servië kortweg worden genoemd. Ook de foto’s bij het blogbericht (van 13 februari) over de schilder Paja Jovanović, zijn in de Saborna genomen. Hij beschilderde onder meer de iconostasis.

Foto 4 - Saborna crkva
De overige drie Servisch-orthodoxe kerken in het centrum van Novi Sad zijn: de Uspenska crkva (kerk van Maria-Hemelvaart), de Almaška crkva (Almas kerk) en de Nikolajevska crkva (kerk van de heilige Nicolaas). De Uspenska crkva uit 1736 is een mooie kerk op een lelijke locatie: aan een drukke weg, achter het moderne Nationale Theater en naast open parkeergarages. De omgeving staat in schril contrast met de rust in de kerk en met de oude grafstenen in de kleine omringende tuin (het Nationale Theater is gebouwd op de vroegere begraafplaats bij de kerk).

De Nikolajevska crkva uit 1730 (gerenoveerd tweede helft 19de eeuw) is een piepklein kerkje (de kleinste van de vier) met een gouden koepeltje aan een groen pleintje vlak bij het oudste literaire, culturele en wetenschappelijke instituut van Servië, het Matica Srpska (zie foto 5). In mijn blogbericht van 9 januari over Mileva Marić is ook een foto van deze kerk te zien.

Foto 5 - Nikolajevska crkva
De Almaška crkva is in 1718 gebouwd door migranten uit het dorp Almaš. De huidige kerk, uit 1797, is van de vier genoemde kerken de grootste. De kerk ligt in de Almaški Kraj, een oude wijk iets ten noorden van het uitgaanscentrum, een buurt die in de romans van Aleksandar Tišma een belangrijke rol speelt.

De vier genoemde kerken zijn niet de enige Servisch-orthodoxe kerken in Novi Sad. In de jaren negentig, na de val van het communistische regime, zijn in de buitenwijken veel Servisch-orthodoxe kerken gebouwd. Deze nieuwe kerken zijn gebouwd in een neo-Byzantijnse stijl, typisch voor de Balkan, terwijl de oude kerken zijn gebouwd in een barokke stijl die gelijkenis vertoond met de kerken in Centraal-Europa. Een Servisch-orthodoxe mis heb ik nog niet bijgewoond.

Misschien dat ik begin volgend jaar Novi Sad bezoek om een kerkdienst (služba) tijdens het Servisch-orthodoxe kerstfeest op 7 januari bij te wonen. Ik ben niet gelovig maar wel nieuwsgierig.

6 maart 2011

Titel

Titel is een dorp (en gemeente) in Vojvodina, ongeveer 30 kilometer ten oosten van Novi Sad. De route van Novi Sad naar Titel loopt, als je voorbij Šajkaš bent, onderlangs een opvallende heuvelkam in een verder vrij vlak landschap. Schaapskudden met herders en honden. Een mooie autorit. Het laatste deel van de route is een lange rechte weg die eindigt in het langgerekte Titel bij de rivier Tisa. Blauwgroene en geelgroene kleuren overheersen hier. ‘Titel’ en ‘Tisa’ spreek je overigens uit met een lange ‘i’, zoals veel klinkers in het Servisch lang moeten worden aangehouden. Novi Sad, bijvoorbeeld, spreek je niet uit als ‘Novi Sàt’, maar als 'Novi Saad’.

Een bezoek aan Titel stond hoog op mijn verlanglijstje tijdens ons verblijf in Novi Sad vorig jaar. In de eerste plaats omdat Titel – naast Novi Sad – in de roman Vere i Zavere van Aleksandar Tišma een niet onbelangrijke rol speelt. Maar ook omdat Titel de geboortegrond is van een aantal bijzondere mensen. Van Mileva Marić bijvoorbeeld, wiskundige en de eerste vrouw van Albert Einstein. Over haar heb ik al eerder bericht. Ook Svetozar Miletić is hier geboren (in 1826). Miletić was advocaat, politicus en burgemeester van Novi Sad. Midden op het grootste plein in Novi Sad, het Trg Slobode, tegenover het stadhuis, staat sinds 1939 een imposant bronzen standbeeld van Svetozar; samen met de sokkel zo’n zeven meter hoog. Isidora Sekulić, geboren in Titel in 1877, werd een belangrijke schrijfster en critica. Ze reisde veel, bijvoorbeeld naar Noorwegen, en schreef daar over. Haar bekendste roman handelt over een begraafplaats. Teruggaand in de tijd verhaalt ze over de levens van hen die daar liggen begraven. Helaas is dit boek niet in het Nederlands vertaald. Dimitrije Avramović was een negentiende-eeuwse schilder, kunsttheoreticus en één van de eerste Servische kunsthistorici. Hij schilderde onder meer de iconostasis in de Servisch orthodoxe domkerk van de heilige aartsengel Michaël in Belgrado, de Saborna Crkva Sv. Arhangela Mihaila, in de Ulica Kralja Petra, tegenover het oudste restaurant in Belgrado: Znak Pitanja (Servisch voor 'vraagteken'). Werken van Avramović zijn ook te bezichtigen in de Galerija Matice Srpske in Novi Sad. Tenslotte wil ik Dušan Popov hier noemen. De in Titel geboren Popov was gedurende de tweede wereldoorlog een dubbelagent van MI5. Zijn codenaam bij de British Secret Service was ‘Tricycle’. Deze naam was mede geïnspireerd op zijn extravagante levensstijl als playboy. De schrijver Ian Fleming baseerde zijn karakter James Bond op Popov. Zelf publiceerde Popov in 1974 zijn memoires onder de titel Spy, Counterspy.

In Tisma’s roman Vere e Zavere, in het Nederlands vertaald als ‘Argwaan en vertrouwen’, is Titel het dorp waarheen de hoofdpersoon van de roman, de ongelukkig getrouwde Sergije Rudić uit Novi Sad vlucht met Inge Schulteiss, ook getrouwd. Ze brengen hier een week door met het bedrijven van de liefde, in hotel Het Anker en op de door bossen beschutte stranden langs de Tisa. In Titel heb ik één hotel gevonden. Een wat ouder hotel met de naam hotel ‘Tisa’. 


Het hotel van Sergije en Inge? Hotel Tisa is een wat ouderwets hotel; veel donker hout en lange sombere gangen. Ongeveer het decor zoals ik mij had voorgesteld. De Tisa bleek een brede en sterk stromende rivier met inderdaad, zoals in het boek beschreven, een bebost eiland waar Sergije en Inge iedere dag naar toe zwommen. Het gaat in de roman natuurlijk niet om het decor. Toch is het aardig de plekken te bezoeken die Aleksandar Tišma voor zijn geestesoog gezien moet hebben bij het schrijven van zijn verhalen. ‘Argwaan en vertrouwen’ is overigens niet meer via de reguliere boekhandel te verkrijgen, maar nog wel via bijvoorbeeld Boekwinkeltjes.nl. Net als alle andere romans van Tišma: een echte aanrader.